โดย รศ.กนกวรรณ มะโนรมย์
“เราต่อสู้ให้ครอบครัวอยู่รอด อยากบอกให้คนทั้งโลกรู้ว่า เราเดือดร้อน มีคนเดือดร้อน” เป็นคำพูดของ แม่สิมมลา หงษามนุษย์ ผู้ได้รับผลกระทบจากเขตเศรษฐกิจนครพนม (25 ตุลาคม 2562)
เธอต้องการสื่อสารในพื้นที่สาธารณะ เรื่องการจัดการทรัพยากรของรัฐที่เอื้อประโยชน์ให้กับนายทุน โดยไม่มองว่า ชาวบ้านมีตัวตนในพื้นที่
แม่สิมมลาเล่าต่อว่า ครอบครัวของเธอและชาวบ้านในพื้นที่ติดกับภูกระแต ถูกรัฐบาลบีบบังคับให้ออกจากเขตพื้นที่ โดยยัดเยียดข้อหาว่า ชาวบ้านบุกรุกพื้นที่สาธารณประโยชน์ภูกระแต ประมาณ 6,000 ไร่
ซึ่งถือว่า เป็นที่ดินของรัฐเมื่อปี 2557 ตอนนั้นรัฐต้องการนำที่ดินกลับคืนจากชาวบ้านเพื่อพัฒนาเป็นเขตเศรษฐกิจพิเศษนครพนม แต่ชาวบ้านตั้งถิ่นฐาน อยู่อาศัย และใช้ที่ดินในบริเวณนั้นมาตั้งแต่ก่อน พ.ศ. 2483 และมีหลักฐานเอกสารที่ดิน เช่น สค.1 และ นส.3
แต่รัฐแจ้งว่า ที่ดินที่ชาวบ้านใช้ประโยชน์เป็นที่ดินสาธารณะของทางราชการมาตั้งแต่ต้นแล้ว เพราะมีเอกสารที่ดินสำคัญสำหรับที่หลวง (นสล.)
“คำว่า ‘ถอย’ สะกดไม่เป็น” “เฮาสิถอยกะถอยบ่ได้”
เป็นอีกคำพูดหนึ่งของแกนนำเคลื่อนไหวผู้หญิงอีสานอย่าง สุดตา คำน้อย จากกลุ่มรักษ์อำเภอวานรนิวาส จ.สกลนคร (25 ตุลาคม 2562) ที่เรียกร้องให้รัฐบาลทบทวนการให้สัมปทานเหมืองแร่โพแทสที่อำเภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร เพราะวิตกกังวลต่อการเข้ามาสำรวจและจัดทำรายงานประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อม โดยการสนับสนุนของรัฐและเอกชนจากประเทศจีน ผู้ได้รับสัมปทานอุตสาหกรรมเหมืองแร่ในพื้นที่
เธอและชาวบ้านผู้คัดค้านมีความเห็นว่า เหมืองแร่จะนำความเสี่ยงมาสู่ชุมชน เช่น การแย่งน้ำจากลำน้ำเล็กๆ จำนวนมากซึ่งเป็นที่พึ่งพาของชาวบ้าน อีกทั้งฝุ่นละอองจากการทำเหมือง ดินถล่ม เพราะใต้พื้นดิน คือ การขุดอุโมงค์เพื่อทำเหมือง และเกิดความแตกแยกในชุมชน ซึ่งมีทั้งคนเห็นด้วยและคัดค้าน
กลุ่มผู้หญิงอีสานในขบวนการเคลื่อนไหว
นอกจากนี้ยังมีปรากฏการณ์ที่ผู้หญิงออกมาต่อสู้เกี่ยวกับการจัดการทรัพยากรในภาคอีสานมากหมายหลายกลุ่ม และผู้หญิงมักมีบทบาทเป็นแถวหน้าในการเคลื่อนไหว แทบจะไม่แตกต่างจากผู้ชาย ได้แก่ กลุ่มรักษ์อำเภอวานรนิวาส จ.สกลนคร เพื่อต่อต้านเหมืองโพแทส กลุ่มเครือข่ายไทบ้านผู้ไร้สิทธิ์ อำเภอวาริชภูมิ จ.สกลนคร กลุ่มอนุรักษ์น้ำซับคำป่าหลายเพื่อต่อต้านเหมืองหินที่เข้ามาทำลายแหล่งน้ำของชุมชน กลุ่มผู้ได้รับผลกระทบจากเขตเศรษฐกิจพิเศษนครพนม กลุ่มอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมอุดร กลุ่มคนอนุรักษ์บ้านเกิด อ.วังสะพุง จ.เลย
กลุ่มอนุรักษ์น้ำอูน อ.กุสุมาลย์ จ.สกลนคร กลุ่มเครือข่ายสำนึกรักษ์บ้านเกิดศรีสะเกษและ เครือข่ายอนุรักษ์ลุ่มน้ำลำเซบก เพื่อต่อต้านโรงงานน้ำตาลและโรงไฟฟ้าชีวมวล ที่กำลังผุดขึ้นในภาคอีสานในขณะนี้ เครือข่ายสมัชชาคนจนปากมูล และสมาคมคนทามเพื่อจัดการระบบนิเวศแม่น้ำเพื่อประมงพื้นบ้านและรักษาพื้นที่ชุ่มน้ำ (ป่าบุ่งป่าทาม) และการชดเชยผลกระทบจากโครงการโขงชีมูล เป็นต้น
ความท้าทายของผู้หญิงในการเคลื่อนไหว
การออกมาเคลื่อนไหวของผู้หญิงอีสานมิได้โรยด้วยกลีบกุหลาบหรือราบรื่น เพราะพวกเธอต้องเผชิญกับระบอบชายเป็นใหญ่ในสังคมและความเสี่ยงจากกลไกของรัฐและทุน กล่าวคือ การลุกขึ้นมาเคลื่อนไหวในแถวหน้าแบบไม่สยบยอมกับอำนาจรัฐและทุนได้ท้าทายอำนาจชายเป็นใหญ่ (patriarchy regime)
เห็นได้จากคำพูดของผู้ชายในหมู่บ้านพื้นที่การเคลื่อนไหวของแม่สิมมลา ผู้กล่าวหาแม่สิมมลาว่า เป็นคนหัวรุนแรงและไม่มีเหตุมีผล “เป็นคนหัวรุนแรง บ่ฟังไผ๋” (ไม่รับฟังใคร)
นอกจากนี้ ผู้หญิงแกนนำกลุ่มนี้กำลังแหวกขนบเดิมของสังคมแบบชายเป็นใหญ่ เพราะพวกเธอมิใช่สตรีเรียบร้อยเชื่อฟังว่านอนสอนง่าย
ในทางตรงข้ามพวกเธอกลับกล้าที่จะถกเถียงกับรัฐและทุน โดยอ้างอิงข้อมูล ใช้ความรู้และเครือข่ายในการสนับสนุนการเคลื่อนไหว
นอกจากนี้การลุกออกมาเคลื่อนไหวของผู้หญิงยังทำให้แนวคิดการแบ่งงานกันทำที่แข็งทื่อตายตัว ดังคำกล่าวที่ว่า “ผู้หญิงทำงานในบ้าน ผู้ชายทำงานนอกบ้าน” นั้นมีความพร่าเลือนและไม่ชัดเจนอีกต่อไป
ภาพผู้หญิงอีสานจากมุมมองของการเคลื่อนไหว เป็นภาพที่ผู้หญิงทำงานแทบไม่ต่างจากผู้ชาย
พวกเธอแบกรับภาระหนักอึ้ง ดังคำพูดของผู้หญิงแกนนำบางคนที่ว่า เธอเคยคิดอยากจะฆ่าตัวตาย เพราะภาระงานบ้านก็มาก รายได้ก็ต้องหา ต้องเดินทางออกไปรับจ้างต่างถิ่น สู้ก็ต้องสู้ ผู้หญิงมีภาระมาก ดังนั้น การต่อรองและการสร้างความร่วมมือระหว่างสามีกับลูกขณะออกมาเคลื่อนไหว จึงกลายเป็นกลไกสำคัญในกระบวนการเคลื่อนไหวของผู้หญิง
ในขณะเดียวกันการออกมาเคลื่อนไหวเพื่อสู้กับทุนและรัฐก็เต็มไปด้วยความยากลำบาก ความท้าทาย และความเสี่ยง โดยเฉพาะภายใต้สังคมประชาธิปไตยแบบถดถอยเช่นนี้ เนื่องผู้หญิงกลุ่มนี้กำลังสู้กับโครงสร้างอำนาจรัฐที่เอื้อให้กับทุน เช่น กฎหมาย นโยบายด้านทรัพยากร (ทวงคืนผืนป่า เขตเศรษฐกิจพิเศษ เหมืองแร่โปแทช) กองกำลัง (ทหาร ตำรวจ และข้าราชการในพื้นที่) และทุน
ผู้หญิงหลายคนถูกข่มขู่ คุกคาม ถูกตั้งข้อหาในฐานะที่ทำผิดกฎหมาย รวมทั้งบางกรณี ถูกจับเข้าคุก ขาดเงินประกันตัว เป็นต้น
นิเวศวิทยาการเมืองสตรีนิยมในอีสาน
ผู้เขียนเห็นว่า เงื่อนไขสำคัญทำให้ผู้หญิงอีสานออกมาเคลื่อนไหวและเรียกร้องสิทธิ์ในการเข้าถึงและใช้ทรัพยากร ได้แก่
ผู้เขียนเห็นว่า “สตรีนิยมอีสาน” ในมิติการจัดการทรัพยากร มีความหมายกว้างๆ ดังนี้
1) การตั้งการคำถามต่อโครงสร้างอำนาจรัฐและทุนในการจัดการทรัพยากรในอีสานที่สร้างความไม่เป็นธรรมและสร้างความเดือดร้อนต่อการดำรงชีพ เพราะทรัพยากรถูกแย่งชิงโดยรัฐและทุน
2) การปกป้องสิทธิในการใช้และจัดการทรัพยากรด้วยการลุกขึ้นมาท้าทายทุนนิยมเสรีที่มีอิทธิพลต่อการจัดการและควบคุมการใช้ทรัพยากรมายาวนาน
3) การท้าทายระบอบชายเป็นใหญ่พร้อมๆ กับใช้กลยุทธ์ต่างๆ ทั้งการต่อรอง ขอความร่วมมือและสร้างการยอมรับจากสมาชิกในครอบครัวเพื่อออกมาเคลื่อนไหว
4) แม้ว่าจะอยู่ภายใต้วัฒนธรรมแบบมาตาลัย (matrilineal culture) แต่วัฒนธรรมแบบชายเป็นใหญ่ก็ยังครอบงำสังคมอยู่ ดังนั้นจึงพบว่า ผู้หญิงยังคงต้องแบกรับภาระสามอย่าง (Tripple burden) ในเวลาเดียวกัน ได้แก่ ภาระงานบ้าน ภาระด้านเศรษฐกิจที่ยังต้องหารายได้และภาระการรักษาขบวนการเคลื่อนไหวทางสังคม
5) การลดการซ้ำเติมความเสียเปรียบ ความไม่เท่าเทียม และเบียดขับผู้หญิงออกจากกระบวนการจัดการทรัพยากร ทั้งที่ผู้หญิงมีสิทธิการจัดการทรัพยากรตามประเพณีแต่เดิมอยู่แล้ว
6) ความรู้ มุมมองและตัวตนของผู้หญิง มีพื้นที่ในกระบวนการจัดการและการตัดสินใจระดับนโยบายด้านการจัดการทรัพยากร เพราะที่ผ่านมาผู้หญิงมักไม่ค่อยมีโอกาสหรือได้เป็นตัวแทน ( Underrepresented) หรือถูกจำกัดบทบาทในการตัดสินใจการจัดการทรัพยากร
ผู้เขียนเห็นว่า “สตรีนิยมอีสาน” สอดคล้องกับแนวคิดนิเวศวิทยาการเมืองสตรีนิยม (a feminist political ecology -FPE) ซึ่งเป็นแนวคิดที่วิเคราะห์กระบวนการผลิตและผลิตซ้ำรูปแบบความหลากหลายของความไม่เท่าเทียมเชิงความสัมพันธ์ทางอำนาจในสังคมและการเลือกปฏิบัติต่อเพศ ภายใต้ความเชื่อมโยงกับมิติอื่นๆ ที่เกี่ยวข้อง ได้แก่ ความสัมพันธ์ชายหญิง ชาติพันธุ์ ชนชั้น ความรู้ และประสบการณ์ทั้งระยะสั้นและระยะยาวของกลุ่มผู้ด้อยโอกาสในสังคม (Recurrecion 2019)
พร้อมกับตั้งคำถามต่ออำนาจและความชอบธรรมที่ใช้ในการจัดการทรัพยากร เน้นการแสดงให้เห็นถึงกระบวนการผลิตสร้างความรู้ที่มาจากกลุ่มคนที่หลากหลาย ธรรมาภิบาลการจัดการทรัพยากร และการตัดสินใจเชิงนโยบายที่คำนึงถึงเพศภาวะ เพื่อให้กลุ่มคนไร้เสียงได้มีพื้นที่ทางการเมืองและไม่ถูกกีดกันออกจากกระบวนการจัดการทรัพยากรและระบบนิเวศ และเพื่อสร้างความเข้มแข็งให้กับผู้หญิงในการจัดการทรัพยากร (Recuerrecion and Elmhirst 2009)
เอกสารอ้างอิง
หมายเหตุ
เนื้อหาที่นำเสนอในบทความนี้มาจากเวทีเสวนาวิชาการเรื่อง “ผู้หญิงอีสาน บทถนนการเมืองเรื่องสิ่งแวดล้อมในวิถีประชาธิปไตย” วันที่ 25 ตุลาคม 2562 ณ มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร จัดโดยเดอะอีสานเรคคอร์ด มูลนิธิ Hienrich Boll Stiftung และ มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร
“สู้เขาบ้านเฮามันแล้ง” ประโยคปลุกใจให้สู้ถูกแผดเสียงออกมาผ่านดนตรีร็อกในเพลง ‘Son of E-san’ ซึ่งเป็นเพลงแรกจากวง ‘FOURTY•MATRIX’ วงร็อก-เมทัลหน้าใหม่จาก จ.อุดรธานี ความพิเศษของเพลงนี้ไม่ใช่แค่เสียงคำรามอันดุดัน หรือเสียงสับกระเดื่องและกีตาร์อันดุเดือด แต่ยังใช้ทำนองของ ‘ลำตังหวาย’ มาผสมเป็นเอกลักษณ์ใหม่อีกด้วย
การแข่งขันวงโปงลางกรมพละ เป็นอีกปรากฎการณ์ที่แพร่หลายในโลกออนไลน์ไม่ว่าจะเป็นแพลตฟอร์ม Tik Tok Facebook Twitter รวมไปถึง Instagram กระทั่งกลายเป็นอีกหนึ่งวาระที่แฟนคลับ ผู้ติดตาม นักวิชาการด้านวัฒนธรรม หรือผู้ที่อยู่ในแวดวงของศิลปวัฒนธรรมอีสาน ต่างเฝ้ารอคอยข่าวคราวของการประกวดวงโปงลางกรมพละในแต่ละปี วงโปงลางสินไซ มหาวิทยาลัยขอนแก่น เป็นหนึ่งในผู้เข้าร่วมประกวด หลังจากนั้นพวกเขากลายเป็นวงโปงลางที่ชนะเลิศ 3 ปีซ้อนในการแข่งขันของเวทีนี้
คำให้สัมภาษณ์ที่น่าสนใจกับเรื่องราวหลังเวที ที่ไม่เป็นอย่างที่ใครเห็นจากหน้าม่านการแสดง ความสนุกสนาน ความเชี่ยวชาญทางศิลปวิทยาการลำของเธอ ได้ถูกกลบและลบคำครหาด้านหน้าเวที ว่าสรุปแล้ว “อันนี้แม่นหมอลำฝ่ายหญิงอีหลีบ่”
ครั้งหนึ่งพระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงตรัสบัญญัติไว้ในพระสุตตันตะปิฏก อรรถาธิบายว่า “เมื่อถึงกาลวัสสาให้พระภิกษุปวารณาอยู่จำพรรษา 3 เดือน ในที่อันสมควร เพื่อศึกษาพระธรรมคำสอนและปฏิบัติศาสนกิจของพระศาสนาให้เข้าใจอย่างถ่องแท้ก่อนจะจาริกไปเผยแผ่หลักธรรมของพระพุทธศาสนาต่อไป”
