คนรุ่นใหม่โหยหาการเรียนรู้ข้อมูลประวัติศาสตร์มากขึ้น วิทยากร โสวัตร จึงไม่รอช้า ย้อนรอยการตระเตรียมสังหารกบฏผู้มีบุญบ้านสะพือ จ.อุบลฯ ซึ่งเป็นคำสั่งจากรัฐสยามให้ปราบปรามเสียสิ้น เป็นที่มาของการยิงปืนใหญ่และการตัดหัวประจาน พร้อมกับนำตัวบไปคุมขังเป็นจำนวนมาก
ศาตราจารย์ประวัติศาสตร์ ผู้เชี่ยวชาญเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ บรรยาในหัวข้อ “ประวัติศาสตร์อีสานที่เป็นของตัวเอง (Autonomous History of Isaan) เป็นไปได้หรือไม่”ในงานเปิดตัวกลุ่ม Isaan Study Group แนะ อีสานต้องศึกษาประวัติศาสตร์ของตัว ที่ไม่เอากรุงเทพฯเป็นศูนย์กลาง ชี้ ซีรีย์กบฎผีบุญฯ เป็นการเริ่มต้นที่ดี ศึกษาประวัติศาสตร์ผ่านมุมมองท้องถิ่น
“ยังมีประวัติศาสตร์การตายของคนอีสานอีกมากมายที่จะเป็นเสียงของคนอีสานเพื่อที่จะฉายให้เห็นประวัติศาสตร์อีสานที่ถูกกระทำโดยรัฐไทย ฉายให้เห็นความเลวร้ายอย่างที่สุดของอำนาจรัฐเผด็จการ สมุนเผด็จการและราชาชาตินิยม”จากส่วนหนึ่งในบทความ ประวัติศาสตร์การตายของคนอีสาน โดยวิทยากร โสวัตร
“เพลงตามน้องกลับสารคาม อีสานบ้านของเฮา และ หนุ่มนานครพนม เป็น 3 เพลงในช่วง 10 ปีสุดท้ายของสงครามเย็น นอกจากจะสะท้อนจิตวิญญาณของอีสานไว้อย่างถึงกระดูกยังบรรยายสภาพการณ์ของสังคมอีสานในช่วงนั้นเอาไว้อย่างเห็นภาพ” บทความโดย วิทยากร โสวัตร
สังคมอีสานล้วนมีนักคิ นักปราชญ์อยู่มากหลาย ต่างแฝงฝังอยู่ตามหัวเมืองต่างๆ ทว่า 5 นักปราชญ์ที่ ภาณุพงศ์ ธงศรี หยิกยกมากล่าวถึงในบทความ “5 นักปราชญ์ ผู้ทรงอิทธิพลทางความคิดและวิชาการของชาวอีสาน” ล้วนเป็นปรมาจารย์ที่ลูกหลานชาวอีสานควรเรียนรู้และจดจำ
หลังเหตุการณ์องค์พระธาตุพนม พระธาตุที่เป็นจุดศูนย์รวมจิตวิญญาณของคนลาวลุ่มน้ำโขงล้มทลายลงเมื่อปี 2518 วิทยากร โสวัตรมีคำถามว่า ทำไมรัฐและกรมศิลปากรสมัยนั้นกลับไม่สร้างพระธาตุพนมตามแบบเดิมที่ “ยาคูขี้หอม” ทำไว้ แต่เลือกบูรณะพระธาตุโดยยึดตามแบบจอมพล ป. ซึ่งถือว่าทำลายศิลปะความเป็นลาวในพระธาตุ
วิทยากร โสวัตร ชวนตั้งคำถามถึงเหตุใดตำนานพระธาตุพนมจึงไม่ถูกกล่าวถึงในตำราเรียน แต่ตรงกันข้าม รัฐส่วนกลางกลับให้ความสำคัญกับพระปฐมเจดีย์
อดีตรัฐไทยสนใจคนอีสานแค่ให้ส่งส่วยและต้องการทรัพยากรจากภูมิภาคนี้ ไม่สนใจว่าพวกเขาจะมีชีวิตอย่างไร พอคนที่นี่ตื่นตัวอยากมีส่วนร่วมทางการเมืองเพื่อคุณภาพชีวิตที่ดี รัฐไทยก็ใส่ความว่าเป็นคอมมิวนิสต์และพวกแบ่งแยกดินแดน บทความเห็นโดย วิทยากร โสวัตร
ชวนผู้อ่านย้อนหาสาเหตุทางประวัติศาสตร์ว่า ทำไมคนอีสานรุ่นก่อนปี 2476 ถึงบอกว่าตัวเองเป็นคนลาว แต่คนอีสานรุ่นหลังจากนั้นไม่ชอบความเป็นลาว บทตวามเห็นโดย วิทยากร โสวัตร คอลัมนิสต์ “ควมอีสาน”
ย้อนดูร่องรอยประวัติศาสตร์สังคมอีสานช่วงทศวรรษ 2520 ซึ่งถูกเรียกว่า “ยุคเฟื่องฟูของงานเขียนประวัติศาสตร์อีสาน” ผ่านปกหนังสือแบบเรียน ท่องเที่ยวและวิทยานิพนธ์หลาย 10 เล่ม ที่รัฐและสื่อมวลชนยุคนั้นสร้างไว้ให้คนอีสานมีภาพจำอะไรบางอย่างผ่านสื่อสิ่งพิมพ์ บทความเห็นโดย ประทีป สุธาทองไทย อาจารย์ภาควิชาทัศนศิลป์ คณะศิลปกรรมศาสตร์ ม.มหาสารคาม
ตอนจบของไตรภาค "จากนาข้าวสู่ดาวแดง" ว่าด้วยประสบการณ์ของชาวชนบทจากภาคอีสานในขบวนการคอมมิวนิสต์และรอยประทับที่เกิดตามมาในชีวิตที่เหลือ
ตอนที่สองของไตรภาค "จากนาข้าวสู่ดาวแดง" บอกเล่าการยอมแพ้ของฝ่ายคอมมิวนิสต์ และความทรงจำกบฏสามัญชนที่ถูกทำให้ลืม
