A Minor History (2021) เป็นนิทรรศการศิลปะของ อภิชาติพงศ์ วีระเศรษฐกุล จัดแสดงที่มูลนิธิ 100 ต้นสน กรุงเทพฯ ที่พาผู้ชมรู้จักความคิด ตัวตนของผู้กำกับหนังมือรางวัลเมืองคานส์ในแง่มุมต่างๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่งความคิดหลังรัฐประหาร 2549 ซึ่งเป็นจุดกำเนิดของการสำรวจความทรงจำอีสานของอภิชาติพงศ์ ผ่านโครงการศิลปะ Primitive 

นิทรรศการนี้อภิชาติพงศ์ได้ตะลอนเก็บภาพริมโขง ตั้งคำถามถึงศพที่ลอยในแม่น้ำโขง แล้วเลาะเรื่อยเก็บบรรยากาศแห่งความทรงจำในอีสานมาประกอบเป็นงานศิลปะ  A Minor History โดยจะเปิดให้ชมภาคสองตั้งแต่ 11 กุมภาพันธ์ – 10 เมษายน 2565 นี้ 

กฤตภัทธ์ ฐานสันโดษ เรื่อง

“…ผมเฝ้ามองปรากฏการณ์นี้ราวกับมันเป็นเวทมนต์ปริศนา ผมมองมันตอนกลางคืนและเห็นจุดสีส้มแจ่มชัดในความมืด โดยปกติถ้าต้นไม้ในบ้านมันออกดอกออกผลเยอะผิดปกติ มันกำลังสื่อสารกับเราว่าที่มันต้องทำอย่างนั้น เพราะมันกำลังจะตาย ผมจึงมองดอกไม้ แล้วในใจก็คิดว่า มันกำลังจะตาย ผมกลัวว่า ต้นมะปรางมันกำลังจะสื่อสารแบบเดียวกันก็ตอนผมเริ่มตระหนักในคุณค่าของมัน การคิดแบบนี้ช่วยให้การทานผลไม้แต่ละลูกออกรสชาติออกชาติอย่างมาก ผมให้เกียรติมันด้วยการเก็บเมล็ดของมันไว้ หวังว่าจะได้ปลูก พวกมันคงจะโตไวเลยทีเดียวในฤดูฝนที่กำลังจะมาถึง”

อภิชาติพงศ์ วีระเศรษฐกุล, 2020

บทความนี้เป็นความพยายามของผู้เขียนในการเล่าถึงนิทรรศการ A Minor History (2021) ของ อภิชาติพงศ์ วีระเศรษฐกุล ซึ่งจัดแสดงที่มูลนิธิ 100 ต้นสน กรุงเทพฯ โดย มนุพร เหลืองอร่าม เป็นภัณฑารักษ์ 

นิทรรศการถูกแบ่งเป็นสองภาค ภาคแรกจัดแสดงตั้งแต่วันที่ 19 สิงหาคม 2021 (2564) – 30 มกราคม 2022 (2565) ภาคสองจะเริ่มขึ้นตั้งแต่ 11 กุมภาพันธ์ – 10 เมษายน 2022 (2565) และรวมถึงเป็นการเชื่อมโยงกับนิทรรศการ A Trace of Thunder (2021) ซึ่งจัดขึ้นที่ใหม่อีหลี จังหวัดขอนแก่น โดย กิตติมา จารีประสิทธิ์ เป็นภัณฑารักษ์ นิทรรศการจัดระหว่างวันที่ 18 ธันวาคม 2021 – 4 เมษายน 2022 (2565) บทความยังเป็นการทดลองขยับขยายเชื่อมต่อนิทรรศการทั้งสองไปยังผลงานอื่นๆ ของอภิชาติพงศ์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งหลังการรัฐประหารวันที่ 19 กันยายน 2006 (2549) ซึ่งเป็นจุดกำเนิดของการสำรวจความทรงจำอีสานของอภิชาติพงศ์ ผ่านโครงการศิลปะ Primitive (2009)

ความตายของพญานาค

การตายของสิ่งที่ใหญ่โตดูจะเป็นสิ่งที่ A Minor History (2021) พยายามฉายให้เห็นและสัมผัส ไม่ว่าจะเป็นซากโรงภาพยนตร์สแตนด์อโลน ที่จังหวัดกาฬสินธุ์ โรงแรมร้างริมโขง (ที่ชวนให้นึกถึงโรงแรมใน Mekong Hotel, 2012) ไปจนถึงความตายของพญานาค หลังจากที่บังเอิญไปกลืนศพที่ถูกผ่าท้องยัดแท่งปูน การได้ไปชมนิทรรศการนี้คล้ายกับการทำอสุภกรรมฐานอันเป็นช่วงเวลาเพื่อความอีโรติคถวิลหา เป็นการยืดเวลาของความพยายามในการแยกแรงปรารถนาออกจากความทุกข์ออกไป การทำอสุภกรรมฐานได้สร้างพื้นที่ของความเป็นไปได้ใหม่ๆ เผยให้เห็นความปรารถนาที่ยังตกค้างในเขตขัณฑ์ของความสูญเสียซึ่งได้สร้างจินตนาการใหม่ๆ ขึ้น¹

การเผชิญหน้ากับความตายไม่ได้นำไปสู่การไม่ยึดติด ประสบการณ์การเผชิญกับอนิจจังที่ผ่านทั้งผัสสะและจิตสำนึก ไม่ได้นำไปสู่การแยกขาดระหว่างความปรารถนากับความทุกข์ ในทางตรงกันข้าม การเผชิญหน้ากับความตายหรือผี กลับสร้างการเคลื่อนไหวของการโหยหาอาลัยต่อการสูญเสีย และได้จัดระเบียบทิศทางของการยึดติดแบบใหม่ขึ้น นี่จึงเป็นการสร้างการเพ่งพินิจด้วยความปรารถนาและโหยหาด้วยโศกาดูรแบบพุทธ (Buddhist melancholia)¹

อาจกล่าวได้ว่า A Minor History (2021) เผยให้เห็นแรงปรารถนา การยึดติด และการเผชิญหน้ากับ uncanny หรือแปลว่า แปลก ซึ่งฟรอยด์อธิบายว่า ชนชั้นกลางในโลกสมัยใหม่มักหลงคิดไปว่า ตนเองได้ก้าวผ่านโลกที่หลอกหลอนไปแล้ว uncanny จะโผล่ขึ้นเมื่อสิ่งที่เราคิดว่า เราได้เอาชนะหรือผ่านไปแล้ว แต่ในความเป็นจริงกลับพบว่า มันยังอยู่ในปัจจุบัน²

นิทรรศการ A Minor History (2021) ประกอบไปด้วยชุดภาพถ่ายโรงแรมร้างริมฝั่งโขงที่กลับหัวกลับหาง และมีภาพของบุคคลผู้หนึ่ง ซึ่งใส่ต่างหูข้างซ้ายยืนที่ริมหน้าต่าง และมองออกไปนอกไปยังแม่น้ำโขง เราไม่อาจเห็นใบหน้าของเขาว่า เป็นชายหรือหญิง เขาหรือเธออาจเป็นคนร่อนเร่ที่อาศัย ณ ซากโรงแรมแห่งนั้น บุคคลนั้นชวนให้นึกถึงชุดภาพ Soldier Series ในนิทรรศการภาพถ่าย Almost Fiction (2019) ซึ่งปรากฎเป็นภาพของนายทหารชั้นผู้น้อยทั้งภาพเดี่ยวและภาพหมู่ในดงกล้วย ทั้งถูกถ่ายด้วยกล้องดิจิตัลและกล้องฟิล์ม แต่ใบหน้าของพวกเขาถูกไฟส่องสว่างจ้าเสียจนไม่อาจระบุอัตลักษณ์บุคคลได้ การไม่อาจระบุตัวตนได้นี่เองแสดงให้เห็นถึงสภาวะที่ข้ามพ้นอัตลักษณ์หรือการเมืองอัตลักษณ์ (Identity Politics) เกิดขึ้นในทศวรรษ 1980 ซึ่งเป็นขบวนการเรียกร้องสิทธิความหลากหลายทางวัฒนธรรม กล่าวคือการเมืองถูกทำให้เป็นเรื่องของวัฒนธรรมมากกว่าเรื่องเศรษฐกิจ เพราะฉะนั้น สิ่งที่เป็นเรื่องที่ต้องทำคือ ‘การทำให้วัฒนธรรมที่แตกต่างหรือเดิมไม่ได้รับการยอมรับกลับมาเป็นส่วนหนึ่งของสังคมให้ได้³ นี่จึงเป็นเรื่องของการเมืองของการได้รับการยอมรับ (Politics of Recognition)

บุคคลไร้หน้า ไร้อัตลักษณ์ 

ภาพของบุคคลที่ไม่เห็นหน้าตอกย้ำถึงสภาวะที่เรียกว่า สิ่งที่เราไม่รู้ว่าเราไม่รู้ (unknown unknowns) อันหมายถึงว่า เราไม่สามารถพัฒนาเครื่องมือในการไปรู้ในสิ่งนั้นได้ เพราะแม้กระทั่งว่า เราเองก็ยังไม่รู้เลยว่า สิ่งนั้นมีอยู่หรือไม่ อาจเรียกได้ว่าเป็นสัจนิยมแบบภววิทยา (ontological realism) คือ การมองว่า ความจริงเป็นอิสระจากมนุษย์ ความจริงไม่อนุญาตให้มนุษย์รู้ได้อย่างสมบูรณ์ เราไม่มีทางรู้ทั้งหมดของความจริงได้⁴ การเผชิญหน้า (encounter) กับชุดภาพถ่ายนายทหารไร้หน้า คนไร้บ้านที่โรงแรมร้างริมฝั่งโขง หรือเด็กหนุ่มจากนาบัวใส่หน้ากากผีกับแว่นกันแดดใน Ghost Teen (2009) เหมือนกับการเผชิญหน้ากับความแปลก (uncanny) เหมือนกับการเผชิญหน้ากับความจริงที่เราปฏิเสธ/รับรู้การมีอยู่ของความจริงนั้นมาโดยตลอด การเผชิญหน้ากับความจริงนี้ได้นำมาซึ่งความรู้สึกหวาดกลัวและน่าเกรงขามอย่างแปลกประหลาด บุคคลไร้หน้าจึงเป็นพื้นที่ของความเป็นไปได้อื่นๆ อีกมหาศาล มิได้หยุดนิ่งที่อัตลักษณ์ใดอัตลักษณ์หนึ่ง เป็นพื้นที่แห่งการผิดกาละ (anachronism) เป็นพื้นที่แห่งความผิดที่ผิดทาง (displaced) เหมือนพลุไฟที่แตกกระจายไร้ทิศทางแต่ทรงพลังในผลงาน Fireworks (2014) 

การสำรวจแม่นำ้โขงที่เปลี่ยนไปมิใช่สิ่งใหม่สำหรับอภิชาติพงศ์ เพราะแม่น้ำโขงเป็นเสมือนซากผีและความทรงจำของเขา นับตั้งแต่ Luminous People (2007) ที่อาจเป็นการจำลองการลอยอังคารกระดูกของคุณพ่อของอภิชาติพงศ์ที่แม่น้ำโขง วิดีโอจึงเป็นเสมือนการระลึกถึงการปรากฎของคนที่เสียชีวิต และการเสื่อมสลายของความทรงจำกับคนที่ยังมีชีวิตอยู่ ผ่านหนึ่งในผู้ร่วมงานกองถ่ายของอภิชาติพงศ์ฝันว่า พ่อที่เสียชีวิตมาหาในความฝัน เขาจึงถูกขอให้ร้องเพลงภาษาไทยพื้นถิ่นอีสานรำลึกถึงพ่อ ครึ่งแรกของเรื่องเป็นการดำเนินพิธีกรรม ก่อนที่เรือจะเลี้ยวกลับที่สะพานมิตรภาพไทย-ลาว หลังจากนั้นนักแสดงก็เริ่มนอนหลับและคนบนเรือก็มีอิสระบนเรือลำนั้นมากขึ้น ราวกับว่า การรำลึกถึงคนตายเพิ่งเริ่มต้นขึ้น 

ชีวิตของเจนจิราที่เปลี่ยนไป 

ผลงานอีกชิ้นคือ Cactus River (2012) ถ่ายทำหลังป้าเจนเปลี่ยนชื่อจาก เจนจิรา พงศ์พัศ เป็น นัชญ์ ไวด์เนอร์ โดยที่ นัชญ์ แปลว่า น้ำ ซึ่งไปพ้องกับคำว่า นาค และไวด์เนอร์มาจากที่เธอแต่งงานกับแฟรงก์ ชายชาวอเมริกัน อภิชาติพงศ์ เก็บภาพชีวิตประจำวันของผู้คนริมฝั่งโขง รวมถึงชีวิตของป้าเจนตั้งแต่การทำกับข้าว ไปจนถึงการถักโครเชต์ ราวกับว่า การเปลี่ยนไปของป้าเจนมาพร้อมกับการเปลี่ยนไปของแม่น้ำโขงเมื่อจีนเข้ามาสร้างเขื่อน 

และ MEKONG HOTEL (2012) เล่าเรื่องการสืบทอดวิญญาณปอบจากป้าเจนสู่ฝน ลูกสาวที่ไม่พูดลาว เธอกำลังมีความรักกับ โต้ง ชายหนุ่มที่พูดภาษาไทยกลาง ภาพยนตร์จับภาพความรู้สึกหลังเหตุการณ์อุทกภัยในประเทศไทยปี 2011 (2554) อันเป็นอุทกภัยรุนแรงที่ส่งผลกระทบต่อบริเวณลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาและลุ่มแม่น้ำโขง ถือเป็นอุทกภัยครั้งร้ายแรงที่สุด⁵ ทั้งในแง่ของปริมาณน้ำและจำนวนผู้ได้รับผลกระทบ ภาพยนตร์ยังถ่ายทอดเรื่องราวความสัมพันธ์ระหว่างพื้นที่อีสานกับกรุงเทพฯ ในช่วงสงครามเย็นผ่านความทรงจำของป้าเจนที่เล่าเรื่องราวในวัยเด็กที่ต้องจังหวัดหนองคายเป็นพื้นที่รับผู้อพยพจากสงครามกลางเมืองลาว (ค.ศ. 1959–1975 /พ.ศ.2502–2518)

นอกจากชุดภาพโรงแรมร้างด้านหน้ามูลนิธิ 100 ต้นสน หากเดินเข้าไปด้านในห้องจัดแสดงผ่านม่านทึบสีดำสองชั้นจะพบกับจอฉายสามจอที่วางเหลื่อมกันทำมุมรูปสามเหลี่ยม โดยมีจอตรงกลางวางในแนวตั้ง อีกสองจอติดกับผนัง ส่วนฉากด้านหลังสุดจะเป็นภาพถ่ายฉากหมอลำจากสตูดิโอ “ซี้น2ต่อน” ซึ่งบริหารงานโดย หมอลำบักหนวดเงินล้าน ปฏิภาณ ลือชา หรือหมอลำแบงค์ หรือปติวัฒน์ สาหร่ายแย้ม ชายหนุ่มจากจังหวัดสกลนคร อดีตผู้ต้องหาคดี 112 ฉากหมอลำที่แสดงท้องพระโรงอันวิจิตรงดงาม หากแต่ฉากม่านด้านบนก็พร้อมจะถูกปลดลงมาเพื่อเปลี่ยนฉากเปลี่ยนเรื่องราวได้ตลอดเวลา เหมือนใน ‎Blue (2018) หนังสั้นในโครงการ Ghost:2561 เล่าเรื่องอาการนอนไม่หลับของป้าเจน เธอกำลังนอนอยู่ในดงกล้วย อยู่ในกองถ่ายหนังสักแห่งที่เซ็ตขึ้น อยู่ในความฝันหรือความจริง เธอพยายามหลับแต่หลับไม่ลง อาจเพราะดวงไฟสุมทรวง หรือเพราะไฟที่กำลังไหม้ฉากพระราชวังที่ผลัดเปลี่ยนกับฉากแม่น้ำที่มีดวงอาทิตย์สีแดงฉานขนาดใหญ่ทรงพลัง แต่ไฟเหล่านั้นกลับเป็นเพียงภาพสะท้อนจากกระจกหรือกระจกกำลังปกปิดการรับรู้ถึงการลุกไหม้

สามจอ สามมิติ 

การจัดวางวิดีโอสามจอในนิทรรศการทำให้เราไม่สามารถดูสามจอได้ในเวลาเดียวกัน หรือเราไม่สามารถเข้าถึงภาพและข้อความที่ปรากฎบนจอสามจอพร้อมๆ กันได้ เราเลือกดูได้เพียงทีละจอ นี่จึงทำให้นึกถึงสภาวะที่เราไม่อาจะเข้าถึงความจริง (real object) ได้ทั้งหมด เราเข้าถึงเรื่องราวได้เพียงบางส่วนที่นิทรรศการจะอนุญาตให้เราสัมผัส (sensual object) ซึ่งคล้ายกับการที่เราไม่อาจระบุตัวตนของบุคคลได้ ไม่อาจระบุเพศได้ หรือไม่อาจระบุสถานะได้ว่า เขาหรือเธอเป็นมนุษย์หรืออมนุษย์ (non-human) นิทรรศการนี้จึงเป็นสิ่งที่ไม่เชื่อง (untamed ontology) ซึ่งดิ้นหลุดจากการจัดระเบียบ การรับรู้ การรู้ด้วยการใช้อำนาจของการศึกษา หรือไม่สามารถถูกจัดให้อยู่ในระเบียบการอ่านเขียน A Minor History ทำให้เราได้คิดถึงชีวิต อนาคตอีกแบบที่เป็นไปได้ นอกเหนือจากกรอบแบบอาณานิคมที่เราถูกส่งทอดให้คิดและเชื่อกันมา การมองในอนาคตอีกแบบก็คือ การหันกลับไปมองซากปรักหักพัง แต่เราไม่ได้ทำเพียงการอาลัยโศกเศร้าแล้วผ่านไป แต่เรายังระลึกอาลัยถึงความฝันที่ผู้คนที่เคยฝันถึงอนาคตอีกแบบ อนาคตที่มากไปกว่าที่เราอยู่ในตอนนี้⁶

จอสองจอแสดงให้เห็นภาพของโรงภาพยนตร์ร้างที่จังหวัดกาฬสินธุ์ อภิชาติพงศ์จับจ้องโครงอาคารที่ผุพังคล้ายโครงกระดูกที่ยังมีชิ้นเนื้อเกาะอยู่ ศพที่กำลังเน่าเปื่อยเหมือนความทรงจำวัยเด็กที่จังหวัดขอนแก่นของอภิชาติพงศ์ที่กำลังเปลี่ยนผ่านไปเป็นอย่างอื่น การจับจ้องสถาปัตยกรรมเผยให้เห็นกายวิภาคของสิ่งที่เคยใหญ่โตรุ่งเรืองในช่วงสงครามเย็น ความเฟื่องฟูของอุตสาหกรรมภาพยนตร์ไทยพุ่งสูงขึ้นอย่างมาก หลังการตั้งฐานทัพอเมริกันเพื่อทำสงครามในเวียดนาม เมื่อต้นทศวรรษที่ 1960 ภาพยนตร์ขนาดยาวหลายเรื่องถูกนำไปฉายในพื้นที่ห่างไกลของภาคอีสานและภาคใต้ผ่านการฉายแบบกางแปลงและการพากย์เสียง นอกจากเพื่อการขายตั๋วแล้ว การฉายหนังกางแปลงยังไปควบคู่กับการขายของ การแก้บนสิ่งศักดิ์สิทธิ์ รวมไปการกระตุ้นเร้าความรู้สึกเกลียดชังคอมมิวนิสต์ ในช่วงต้นทศวรรษที่ 1960 นี้เอง มีการปรากฎตัวครั้งแรกๆ ในพื้นที่ห่างไกลของภาพยนตร์ฟิล์ม 16 มิลลิเมตร⁶ รวมไปถึงการพากย์เสียงโดยโกญจนาท นักพากย์เสียงสายอีสานผู้สร้างเสียงได้ทุกตัวละครทั้งชายและหญิง^8-9

โรงหนังร้างกับความตายของนกพิราบ 

ภาพอาคารโรงหนังร้างยังถูกถ่ายให้เห็นหมู่มวลต้นไม้ที่เติบโตแทรกตามรอยแตกของอิฐปูน หลังคาที่ทะลุพังลงมาทำให้โรงหนังกลายสภาพเป็นบ้านของนกพิราบจำนวนมากที่มาเกิด อาศัย และตายที่นี่ อภิชาติพงศ์ ถ่ายซากนกพิราบที่กำลังถูกย่อยสลายด้วยจุลินทรีย์และสัตว์อื่นๆ พร้อมๆ กันเขาก็ถ่ายภาพนกพิราบที่บินไปมาพยายามหาทางออกจากอาคาร บ้างก็บินวนอยู่ข้างในห้อง บางก็บินออกทางหลังคาที่ทะลุเปิดเป็นช่องโหว่ขนาดใหญ่ บ้างก็แค่เดินออกจากประตู ซึ่งทำให้นึกถึงฉากแม่ไก่และลูกไก่เดินที่ประตูในโรงพยาบาลสนามใน Cemetery of Splendor (2015) รวมถึงภาพหญิงชาวอินเดียที่กำลังจับแขนลูกของเธอ เธอกำลังจ้องที่เตียงนอนด้วยใบหน้าที่ตื่นกลัว ภาพของเธออยู่ในห้องนอนของอภิชาติพงศ์ ห้องนอนที่มีหลอดไฟหลายดวงตั้งล่อแมลงและสัตว์อื่นๆ จำนวนมหาศาลมาชุมนุมที่เตียงของเขาใน Night Colonies (2021) และยังชวนให้นึกถึงเรื่องเล่าของหลวงตาใน Syndromes and a Century (2006) ผู้เชื่อว่า อาการปวดข้อจากโรคเก๊าต์เป็นเพราะเขาเคยเล่นหักขาไก่ตอนยังเป็นเด็ก วิญญาณไก่จึงมาตามล้างแค้นถึงในฝันและกลายเป็นพยาธิสภาพของโรคปวดข้อ

วิญญาณไก่ แม่ไก่และลูกไก่ แม่ชาวอินเดียและลูกของเธอ รวมไปถึงนกพิราบที่เดินออกจากห้องตัวนั้นกำลังบอกอะไรกับเรา นี่ก็ดูจะเหมือนเป็นสิ่งที่เกินขอบเขตการตีความ หรือในทางหนึ่งมันต่อต้านการตีความ ดิ้นหลุดจากโครงสร้างของภาษาที่พยายามจะเข้ามาควบคุมให้ความหมาย เสมือนกับบานประตูที่ถูกเขียนว่า “ห้องนี้มีผี” ในโรงหนังร้างนั้น สิ่งไม่เชื่องเหล่านี้พบได้เสมอในภาพยนตร์ของอภิชาติพงศ์ เช่น ฉากป้าเจนถอดจิตไปนั่งร้านคาราโอเกะกับพระโต้งในตอนท้ายของ Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives (2010) หรือฉากเก้าอี้ดนตรี ในสวนข้างบึงแก่นนคร ที่มีคนใส่ชุดหลากสีสลับสับเปลี่ยนกันลุกนั่งตามม้านั่ง บ้างก็เดินผ่านเข้าฉากซ้ำๆ หรือปั่นจักรยานเข้าฉากซำ้ๆ ใน Cemetery of Splendor (2015) ในทางหนึ่งสิ่งที่แปลก (uncanny) นี้ทำให้เราเกิดคำถามว่า นี่เรากำลังดูเรื่องจริงหรือเรื่องแต่ง ความประหลาดนี่เองทำให้เส้นกั้นระหว่างความจริงและเรื่องเล่าพร่าเลือน ซึ่งท้าทายกรอบคิดแบบสมัยใหม่ที่พยายามแบ่งแยกสิ่งต่างๆ ด้วยอนุกรมวิธาน

เรื่องราวของ “ราตรี” กับ “สุรชัย” 

พร้อมๆ กับการฉายภาพก็จะมีเรื่องเล่าที่พากย์โดย เมฆ’ครึ่งฟ้า หรือ ดานุชัช บุญอรัญ กวีหนุ่มจากริมฝั่งแม่น้ำชี จังหวัดร้อยเอ็ด เขาพากย์เสียงแบบโกญจนาท เล่าถึงเรื่องชายหนุ่มและหญิงสาวคู่หนึ่ง มันอาจเป็นละครวิทยุหรือภาพยนตร์ฟิล์ม 16 มิลลิเมตร การพากย์เสียงด้วยผู้ชายในทางหนึ่งก็อาจตอกย้ำสถานะชายเป็นใหญ่ที่ควบคุมน้ำเสียงของผู้คน แต่ในขณะเดียวกันมันก็บ่อนเซาะสถานะของเพศชาย เมื่อเขาต้องพากย์ด้วยจริตของผู้หญิง ความกึ่งหญิงกึ่งชายจึงเผยให้เห็นความเควียร์ของการเล่าเรื่อง เรื่องเล่าของหญิงชายคู่หนึ่งที่กำลังเดินอยู่ริมโขงท่ามกลางแสงแดดที่แผดเผา ราตรี หญิงสาวคนนั้นบอกว่า “อากาศร้อนจังเลยนะคะ” ก่อนจะสะดุดก้อนหินเพราะมัวแต่ถ่ายรูป 

จริตผู้หญิงแบบราตรี เป็นสิ่งที่พบได้ทั่วไปในละครที่สร้างภาพให้ผู้หญิงต้องเป็นแม่ศรีเรือนหรือกุลสตรี “ครอบครัวแต่ละครอบครัวจะเจริญได้ก็ต้องอาศัยแม่เรือนที่ดีเป็นหลัก เพราะถ้าสตรีผู้เป็นแม่บ้านแม่เรือนคนใดขาดความเป็นแม่บ้านแม่เรือนที่ดีแล้ว บ้านเรือนหรือครอบครัวนั้นย่อมประสบแต่ความเสื่อม” ตามนโยบายสร้างชาติของจอมพล ป. พิบูลสงคราม ในช่วงทศวรรษ 1950 ผู้หญิงต้องต้องมีจริยธรรม ความประหยัด ความพอเพียง รู้จักบริหารจัดการในชีวิตเป็นอย่างไร สุขอนามัย ความรู้สมัยใหม่เป็นอย่างไร ในการที่จะบำรุงความเป็นอยู่ในครอบครัว¹⁰

จริตแบบหญิงชนชั้นกลางที่ต้องปฏิบัติตามความคาดหวังของสามีและของชาติจึงเป็นการตอกย้ำแนวคิดแบบผัวเดียวเมียเดียวและแนวคิดขนบแบบความสัมพันธ์ชาย-หญิง (heteronormativity) การไปปิคนิคยามบ่ายทานแซนวิช ดื่มด่ำบรรยากาศริมโขง ท่องเที่ยวใน “เมืองที่มีเรื่องเร้นลับหลากหลายรอการค้นพบ” จึงเป็นจริตแบบชนชั้นกลาง ชนชั้นกลางนี่เองที่เกิดขึ้นหลังสนธิสัญญาเบาว์ริ่ง ซึ่งทำให้รูปแบบการผลิตในสยามเปลี่ยนแปลงไปมาก นำไปสู่ชนชั้นกระฎุมพีในช่วงเวลาก่อนการเปลี่ยนแปลงความปกครอง¹⁰

เมฆ’ครึ่งฟ้าพูดเป็นภาษาลาวอีสานแปลได้ทำนองว่า “สองคนนี้อาจจะสังเกตเห็นสิ่งที่มันเกิดขึ้น อาจจะเข้าใจกันไปคนละทาง เหมือนสายน้ำที่ไหลไป ไม่มีผู้ใดที่จะตีความว่า มันผ่านในลักษณะใด ผ่านไปยังไง” เสมือนว่า ชนชั้นกลางมีโอกาสในการจะตระหนักถึงความจริงที่อยู่ตรงหน้า แต่จากเรื่องเล่าก็มีแนวโน้มเหลือเกินว่า ราตรีจะไม่ได้ทำความเข้าใจสุรชัยอย่างจริงจังว่า จริงๆ แล้วเขาเป็นคนหรือเป็นผี ไม่ได้วิเคราะห์ว่า แล้วศพนั้นเสียชีวิตจากอะไร ศพนั้นเป็นใคร แล้วพญานาคทำไมถึงตาย เธอตื่นเต้นกับชายที่อยู่ตรงหน้า เธอหมกมุ่นอยู่กับร่างกายที่หัวใจของเธอเต้นแรงอย่างอธิบายไม่ได้ 

หัวใจของเธอกำลังเต้นแรงกับความตายของผู้ต่อต้านรัฐ หรือเพียงแค่มันเต้นระรัวเพราะใบหน้าอันหล่อเหลาของสุรชัย ความน่าสนใจ คือ หลังจากการล่มสลายของกำแพงเบอร์ลินและจุดสิ้นสุดของสงครามเย็น (ค.ศ. 1991–2021/พ.ศ.2534–2564) เหตุใดชนชั้นกลางในรัฐประชาธิปไตยจึงกลายเป็นผู้ขัดขวางขบวนการประชาธิปไตยไปได้ โดยเฉพาะในขบวนการเสื้อเหลือง (ค.ศ. 2006–2008/ พ.ศ.2549–2551) และ คณะกรรมการประชาชนเพื่อการเปลี่ยนแปลงปฏิรูปประเทศไทยให้เป็นประชาธิปไตยที่สมบูรณ์แบบอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข (กปปส.) (ค.ศ. 2013–2014/ พ.ศ.2556–2557) 

ชนชั้นกลางมีส่วนอย่างยิ่งที่นำไปสู่การรัฐประหารในปี ค.ศ. 2006 (2549) และ ค.ศ. 2014 (2557) เป็นเพราะผู้ต่อต้านทักษิณเผชิญกับการขัดขวางโดยสถาบัน (institutional blockage) เช่น การถูกห้ามมิให้แสดงความเห็น นำไปสู่การที่พวกเขาหันไปหาทางเลือกนอกรัฐธรรมนูญ ระบอบประชาธิปไตยจะล่มสลายเมื่อฝ่ายตรงข้ามไม่สามารถควบคุมได้อย่างเต็มที่และเมื่อสถาบันที่ไม่เป็นประชาธิปไตยมอบโอกาสให้พวกเขาเรียกร้องได้ เช่น การเรียกร้องให้รัฐประหารโดยกองทัพ หรือการเรียกร้องนายกฯ พระราชทาน สิ่งเหล่านี้เป็นไปเพื่อตอบโต้กับการถูกขัดขวางนั้น การเรียกร้องรัฐประหารกว้างขวางมากขึ้นผ่านสื่อออนไลน์ซึ่งช่วยให้ขบวนการมั่นคงและเด็ดขาด¹¹

สื่อและเรื่องเล่ามีส่วนอย่างมากในการรวบรวมคนจำนวนมาก นับตั้งแต่กบฏผีบุญต่อต้านอีสานในศตวรรษที่ 19 ผ่านคำพยากรณ์ สิ่งประหลาดมหัศจรรย์ และยุคผู้วิเศษ-พระศรีอริยเมตไตรย¹¹ มาจนถึงหมอลําต่อต้านคอมมิวนิสต์ในอีสานช่วงทศวรรษ 1950 – 1980 ผ่านปฏิบัติการด้านจิตวิทยาด้วยความช่วยเหลือจากสำนักข่าวสารอเมริกัน (United State Information Service – USIS) ให้ชาวอีสานรับรู้ประชาธิปไตยเป็นไปในทางบวก และมองคอมมิวนิสต์ในทางลบ ซึ่งเริ่มตั้งแต่สมัยสมัยรัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงคราม พร้อมๆกันก็ยังมี กลอนลำของคณะหมอลำกองทัพปลดแอกประชําชนแห่งประเทศไทย ที่เข้าถึงคนอีสํานมากกว่าหมอลำของรัฐบาล เพราะเนื้อหาสะท้อนให้เห็นถึงความยากลำบากในการใช้ชีวิตของผู้คนในภูมิภาคนี้ ซึ่งเป็นผลจากการใช้อำนาจของรัฐอย่างไม่เป็นธรรมที่มีมาตลอดตั้งแต่ก่อนการเปลี่ยนแปลงการปกครองแล้ว¹³

โปรดติดตามบทความส่วนที่สอง “A Minor History: ท้องพระโรงที่ว่างเปล่ากับผีที่หายไปในความมืด (1) ตอน 2 ” ได้เร็วๆ นี้ 

อ้างอิง

1. Arnika Fuhrmann. 2016. Ghostly Desires: Queer Sexuality and Vernacular Buddhism in Contemporary Thai Cinema
2. Andrew Alan Johnson (2020). Mekong Dreaming: Life and Death Along a Changing River
3. Kengkij Kitirianglarp. 2021. Spectrum Gender Talk 1: Universality and Identity Politics ว่าด้วย ‘ความเป็นสากล’ และ ‘การเมืองเรื่องอัตลักษณ์’. https://www.facebook.com/showyourspectrum/photos/a.276495186375492/704613590230314
4. เก่งกิจ กิติเรียงลาภ (2021). บรรยายวิชาการออนไลน์ “ภววิทยาวัตถุ (Object Oriented Ontology) (OOO)”. https://www.youtube.com/watch?v=HenxInaMtWw&t=2099s
5. Skulpichetrat, Jutarat; Prak Chan Thul; Alan Raybould (ed.) (4 October 2011). “Thai floods kill 224, inundate World Heritage Site”. Reuters.
6. Jack Halberstam (2020). Wild Things: The Disorder of Desire
7. May Adadol Ingawanij (2018). Itinerant Cinematic Practices In and Around Thailand during the Cold War
8. https://m.facebook.com/korat.in.the.past/posts/1100075326727898:0
9. ภาณุ บุญพิพัฒนาพงศ์ (2564). ซากความทรงจําบนประวัติศาสตร์สามัญชนใน A Minor History นิทรรศการใหม่ของ อภิชาติพงศ์ วีระเศรษฐกุล
10. ชานันท์ ยอดหงษ์ (2021). บทบาทของสตรีผู้อยู่เคียงข้างผู้นำหลัง 2475
11. Aim Sinpeng (2021). Opposing Democracy in the Digital Age: The Yellow Shirts in Thailand
12. สุวิทย์ ธีรศาศวัต (2021). กบฏผู้มีบุญอีสาน ผู้นำตั้งตนเป็นผู้วิเศษ-พระศรีอริยเมตไตรย สู่จดหมายลูกโซ่ยุคแรกในไทย
13. สุรศักดิ์ สาระจิต (2021). หมอลำต่อต้านคอมมิวนิสต์ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทย (ปลายทศวรรษ 2490 ถึงต้นทศวรรษ 2520)

หมายเหตุ: The Isaan Record ยินดีรับฟังความคิดเห็นที่หลากหลายในประเด็นที่เกี่ยวข้องกับภาคตะวันออกเฉียงเหนือ โดยความคิดเห็นที่แสดงบนเว็บไซต์ The Isaan Record ถือเป็นมุมมองของผู้เขียน ซึ่งไม่ได้เป็นมุมมองหรือความคิดเห็นของกองบรรณาธิการและเครือข่าย

• Facebook
• Twitter
• Line